هر نوع ماده ای که بلعیده شود، استنشاق شود، تزریق شود یا جذب شود و در عملکرد طبیعی بدن اختلال ایجاد کند، از لحظ تعریف، سمّ قلمدا می شود. برخی از سموم کاملا شناخته شده اند: سموم ضدآفات، سموم حیوانی ، و مواد شیمیایی موجود در منزل که دارای علایم و نوشته های هشدار دهنده ای هستند. اما سموم کمتر شناخته شده ای وجود دارند.در حقیقت، تقریباً هر ماده غیرغذایی در صورتی که در مقادیر زیاد مصرف شود، سمّی خواهد بود. آسپیرین نمونه بسیار خوبی از مواد غیرغذایی است که شاید حتی فکرش را هم نکرده باشید، بتواند یک سمّ باشد. این داروی مفید در بیشتر خانه ها یافت می شود و چنانچه درست مصرف شود کاملاً بی خطر است.در عین حال هر ساله تعداد زیادتری از کودکان در نتیجه مسمومیت با آسپرین جان خود را از دست می دهند تا سموم شایع تری مثل مواد شوینده یا ضدیخ.
وقتی به مسمومیت شک دارید
گاهی اوقات ، مسمومیت واضح است. وقتی کودکی روی زمین نشسته است و دور و برش قرص های آسپیرین ریخته، به گونه ای که برخی از آنها نیمه جویده و برخی مثل آب نبات در دهانش به حالت خمیری درآمده اند، هیچ تردیدی در مورد مسمومیت با آسپیرین وجود نخواهد داشت. اما، بسیاری از اوقات، ابزارنظر قطعی در مورد مسمومیت کار دشواری است. در صورت ظنین بودن به مسمومیت در جستجوی علایم هشدار دهنده زیر باشید:
- سوختگی یا قرمزی دور دهان و لب ها
- نفسی که بوی مواد شیمیایی مثل بنزین یا تینر می دهند.
- سوختگی ها ، لکه ها یا بویایی در شخص، لباس های او یا اسباب و اثاثیه منزل، کف اتاق، قالیچه ها یا دیگر اشیا محیط بازی یا کار او
- مشکل تنفسی
- استفراغ یا دیگر نشانه های غیرمنتظرۀ پزشکی
بسیاری از بیماری ها، علایم و نشانه های مسمومیت را تقلید می کنند. از جمله اینها می توان به تشنج ها، مستی، سکته مغزی و واکنش انسولین اشاره کرد. چنانچه قادر به یافتن هر نوع نشانه ای از مسمومیت نیستید، به درمان مسمومیت اقدام نکنید، فقط از اورژانس تقاضای کمک کنید.
توصیه هایی برای پیشگیری
مسمومیت یا داروهای ظاهراً بی خطر مثل مسکن معمولی از جمله آسپیرین و استامینوفن سالانه جان بسیاری را می گیرد. شمار زیادی از دیگر داروها آزاد (بدون نسخه) هم چنانچه در مقادیر زیاد مصرف شوند خطرناک خواهند بود، به خصوص در بچه ها و سالمندان ، این داروها عبارتند از : آرام بخش ها، آنتی هیستامین ها و مکمل های آهن و ویتامین.همه ویتامین ها و داروهای نسخه ای و غیرنسخه ای را دور از دسترس کودکان نگهداری کنید. آنها را در جاهایی که ممکن است دست بچه های نوپا به آنها برسد، مثل سکوی آشپزخانه ، میز کنار تخت خواب یا در کیف دستی نگذارید .جعبه های جفت و بست دار تهیه کنید. اگر داروهایی دارید که باید در یخچال نگهداری شوند، آنها را در طبقات بالایی و دور از دسترس و دید کودکان قرار دهید. اگر داروها را در کشو گذاشته اید، آن را در قفل کرده یا جفت و بستی روی آن نصب کنید که بچه های نوپا نتوانند آن را باز کنند.
مراکز کنترل سموم
مرکز کنترل سموم ، بیمارستان یا یک مرکز درمانی نیست، اینجا کتابخانه ای است با پرسنلی که با انواع سموم آشنا هستند. اطلاعاتی که چنین مراکزی در اختیار افراد می گذارند، می تواند در درمان سریع و مناسب یک مسمومیت در شرایط اورژانسی بسیار حیاتی باشد.مراکز کنترل سموم، اغلب زیر پوشش بیمارستان ها یا مراکز اورژانسی بزرگ هستند . اکثر ایالت ها حداقل دارای یک مرکز منطقه ای هستند که از لحاظ ارایه اطلاعات و پرسنل، ملزم به استانداردهای مصوب مراکز کنترل سموم می باشند.در اکثر مناطق امریکا ، شماره تلفن رایگان ۱۲۲۲-۲۲۲ – ۸۰۰ برای تماس گرفتن با مرکز کنترل سموم در نظر گرفته شده است . اگر در منطقه شما چنین شماره ای در دسترس نیست ، در دفتر تلفن به دنبال نزدیک ترین مرکز کنترل سموم بگردید.
درمان
اگر شخص بی هوش است و شما گمان می کنید که او سم خورده است ، با اورژانس تماس بگیرید . اگر او هوشیار و بیدار است اقدامات زیر را انجام دهید:
- به مرکز کنترل سموم زنگ بزنید (شماره رایگان این مرکز ، که البته در همه مناطق کشور هم در دسترس نیست ، از این قرار است : ۱۲۲۲- ۲۲۲ : ۸۰۰) در برخی از بخش های کشور یک شمارۀ محلی در کنار سایر شماره های اورژانسی در ابتدای دفتر تلفن آمده است. چنانچه نمی توانید سریعاً این شماره را پیدا کنید، یا هیچ کس به سرعت پاسخگو نیست، به مرکز اورژانس تماس بگیرید یا بیمار را در اسرع وقت به نزدیکترین مرکز اورژانس منتقل کنید.
- هنگامی که به مرکز کنترل سموم یا به دیگر مراکز اورژانس زنگ می زنید، اطلاعات زیر را آماده داشته باشید:
- وضعیت سن وزن فرد مسموم
- ظرف یا قوطی محتوی ماده سمی، برای اطلاعات بیشتر می توانید به برچسب قوطی نگاه کنید
- زمان دقیق مسمومیت
- نام، شماره تلفن و آدرس دقیق خودتان
ممکن است از شما سوالاتی هم پرسیده شود،" مثل چه مقدار از ماده سمی را فکر می کنید خورده باشد؟ و تا این لحظه چه اقداماتی را انجام داده اید؟
- تلفن را زود قطع نکنید. بعد از یک مراجعه سریع به کتابها و مراجع معتبر، شخصی که پشت خط است، به شما خواهد گفت که چکار کنید.
- . بپرسید که آیا شخص را وادار با استفراغ کنید یا نه. برخی از سموم را باید برگرداند، اما برخی مثل فرآورده های نفتی، اسیدها و مواد قلیایی نباید برگردانده شوند. چنانچه نمیدانید سم مربوط از کدام یک از این دو گروه است، فرد را وادار به استفراغ نکنید.
- اگر به شما گفته شد فرد مسموم را وادار به استفراغ کنید، یکی از دو روش زیر را به کار برید:
- انگشت خود را به دهان بیمار برده و ته حلق او بکشید. اگر فرد مسموم خیلی پیر است، این آسان ترین کار برای تحریک استفراغ در او است.
- اگر شربت ایپاک دم دست دارید- و البته همه خانواده هایی که بچه دارند- باید چنین شربتی را تهیه کنند، مقداری از آن را به همراه یکی دو لیوان آب گرم به شخص مسموم بدهید.
- استفراغ چه عمدی یا غیرعمدی رخ دهد، مراقب باشید، شخص مسموم آن را آسپیره نکند (یعنی وارد ریه هایش نشود). بچه های کوچک را می توان روی زانو قرار داد، در حالی که رویشان به زمین است. افراد بزرگتر باید به جلو خم شوند یا روی تخت دراز کشیده و سرشان را به یک سمت بچرخانند. چانه فرد بایستی پایین تر از استخوان لگن خاصره او باشد. یعنی بعد از اینکه شخص استفراغ کرد، به او شیر یا آب بدهید.
- علایم حیاتی او را چک کنید. کاملاً مراقب تغییرات حاصل در فرد مسموم باشید. اگر تنفس او قطع شد، فوراً تنفس دهان به دهان را آغاز کنید. فرد را از نظر نشانه های شوک، دایم زیر نظر داشته باشید.
- اگر ماده سمی روی لباس، پوست یا چشم فرد ریخته، لباس را درآورده و پوست یا چشمان او را زیر شیر آب بگیرید. ممکن است برای شست و شوی چشمان فرد، مجبور به باز نگه داشتن پلک های او باشد.
- فوراً به نزدیک ترین مرکز اورژانس مراجعه کنید. اگر امکان انتقال فرد مسموم برایتان فراهم نیست، از مرکز اورژانس آمبولانس تقاضا کنید. ظرف یا بسته محتوی سمّ را با خودتان ببرید و اگر ماهیّت سم مشخص نیست، ولی شخص مسموم استفراغ کرده، نمونه ای از آن را برای بررسی آزمایشگاهی ببرید.
گیاهان سمّی
بسیاری از گیاهان- انواع وحشی و پرورشی در صورت بلع، مسمومیت زا هستند. حواستان به گیاهانی که در خانه، باغ و یا در همسایگی دارید باشید و ببینید کدام یک از آنها سمی هستند. مثلاً، تخم های سیب درختی، نرم سایه های سیب زمینی و برگ های گوجه فرنگی سمی هستند. اگرچه انواع گل برگ یا موگه حاشیه های دوست داشتنی و زیبایی ایجاد می کنند امّا سمی هستند، همانطور که پیازهای نرگس، آلاله و گیاهان مورد توجه در ایام کریسمس: درخت راج (خاس) و پوینستیا (بنت قنسول).علایم و نشانه هایی که ممکن است در اثر خوردن گیاه سمی در فرد ایجاد شوند عبارتند از:
- درد سوزشی در دهان حلق
- ورم حلق که ممکن است منجر به مشکل تنفسی گردد
- استفراغ
- دل درد یا سایر مشکلات گوارشی
- توهمات بینایی و شنوایی
- تشنج
- بیهوشی
اگر فکر می کنید که کسی گیاه سمی خورده است، از اورژانس تقاضای کمک کنید. اگر قربانی، هنوز به هوش است، نمونه ای از گیاه را برداشته و به نزدیکترین مرکز کنترل سموم برای دریافت راهنمایی تماس بگیرید. امّا اگر فرد مسموم از هوش رفته، او و نمونه گیاه را فوراً به مرکز اورژانس بیمارستانی منتقل کنید.
مواردی که نباید فرد را وادار به استفراغ کرد
برخی از سموم، مثل فرآورده های اسیدی و قلیایی، آنچنان آسیب شدیدی به بافت وارد می کنند که القاء استفراغ در فرد جایز نیست.اسیدهایی که به طور معمول در منزل یافت می شوند عبارتند از:
- شوینده های لگن توالت
- شوینده های دوش
- محلول های زنگ زدا
- صابون رخت شویی با پایه اسیدبوریک
مواد قلیایی عبارتند از:
- شوینده های اجاق گاز
- شوینده های راه آب
- شوینده های پنجره (شیشه شورها)
- محلول های نرم کننده پارچه
درمان
اگر شخصی که شما فکر می کنید یک ماده سمی خورده، بی هوش است، به مرکز اورژانس زنگ بزنید یا او را فوراً به نزدیکترین مرکز اورژانس بیمارستانی منتقل کنید. اما اگر فرد هنوز هوشیار است، به نزدیکترین مرکز سموم زنگ زده و از آنها راهنمایی بخواهید. به جای القاء استفراغ، ممکن است نیاز به ترقیق سم یا خنثی کردن آن با یک ماده دیگر باشد . برای خنثی کردن اسیدها، ممکن است به شما توصیه شود به فرد مسموم شیر منیزیم (نوعی شربت ضد یبوست) یا ماده ای دیگر بدهید. و برای خنثی کردن مواد قلیایی ممکن است به شما گفته شود به فرد، آب لیمو یا سرکه رقیق شده بدهید.
جدول ۱٫ گیاهان رایجی که ممکن است سمی باشند
| نام بخش سمی |
| زردآلو هسته |
| گیلاس هسته |
| دیفین باخیا برگ ها |
| چسب دیواری (عشقۀ انگلیسی) کل گیاه |
| نعلب یا پنجه علی (گال انگشتانه) کل گیاه |
| راج (درخت خاس) برگ ها و میوه های حبه ای شکل آن |
| سیب خاردار کل گیاه |
| گل برف (موگه) کل گیاه |
| دارواش برگ ها و میوه های حبه ای شکل آن |
| برخی از قارچ های خوراکی (به ویژه آمانیتا) کل گیاه |
| فیلوندرون (دار دوست) کل گیاه |
| آلوها هسته |
| پوینستیا (بنت قنسول) برگ ها، ساقه و شیره |
| سیب زمینی جوانه، شیره و نرم ساقه |
| گل صد تومانی (خربزه هندی) کل گیاه |
| ریواس برگ ها |
مسمومیت غذایی
تقریباً هر نوع غذای نشسته یا به روش ناصحیح تهیه شده - ماهی خام، گوشت خوب پخته نشده، آب آلوده - می تواند منجر به مسمومیت غذایی شود. یک نمونه خوب، سالاد الویه است که مثلا دریک پیک نیک خانوادگی، مدت طولانی خارج از یخچال نگهداری می شود.همه غذاها، به شکل طبیعی حاوی مقادیر اندکی باکتری هستند. اما وقتی غذا د شرایط بد بهداشتی آماده، یا به شکل ناصحیح پخته یا نگهداری می شود، این باکتری (میکروب ها) فرصت رشد و تکثیر پیدا کرده و باعث بیماری می گردند. در صورت خورن غذای آلوده مریض شدن شما بستگی به میکروب موجود در غذا، میزان تماس شما با آن، سن و وضعیت سلامتی شما دارد. هر چه مسن تر می شوید، سرعت و تأثیر پاسخ سلول های ایمنی بدن شما به میکروب عفونت زا کاهش می یابد. بچه های کم سن و سال هم در معرض خطر بالایی قرار دارند، زیرا سیستم ایمنی آنها هنوز به اندازه کافی تکامل پیدا نکرده است.مسمومیت های غذایی می تواند، مریضی های مختلفی را ایجاد کند. چنانچه در عرض ۱ الی ۶ ساعت پس از مصرف غذا یا آب آلوده مریض شدید، به احتمال قوی دچار نوعی مسمومیت غذایی شده اید. علایم و نشانه های مسمومیت غذایی عبارتند از: تهوع، استفراغ، اسهال و دل درد.
درمان
استراحت کنید و مایعات فراوان بنوشید. از داروهای ضد اسهال بدون نسخه پزشک پرهیز کنید، زیرا این داروها می توانند پاکسازی سیستم گوارشی از باکتری ها و سموم را به تأخیر بیندازند. در اکثر موارد نشانه های مسمومیت در عرض ۱۳ ساعت از بین می روند. در غیر این صورت، چنانچه این نشانه ها شدیدند یا شما بیماری دیگری مثل دیابت، ایدز یا سرطان هم دارید که می توانند باعث تشدید عوارض مسمومیت شوند، در این رابطه با پزشک خود مشورت کنید.
پیشگیری
برای پیشگیری از بیماری های ناقله از راه غذا، هنگام آماده کردن غذا، اقدامات زیر را انجام دهید:
- از پیش برنامه ریزی کنید. برای آب شدن یخ گوشت یا سایر غذاهای منجمد، از مدتی قبل آنها را در یخچال بگذارید، نه روی سکوی آشپزخانه.
- هنگام خرید خوراک هایی که قوطی آنها فرو رفته یا شیشه هایی که درب آنها برآمده شده را خریداری نکنید.
- قبل از تهیه غذا دست ها را با آب و صابون بشویید. مواد غذایی را کاملاً با آب بشویید یا پوست و برگ های بیرونی آنها را بکنید. چاقوها یا سطوح مخصوص برش را مرتب بشویید، به خصوص، بعد از خرد کردن گوشت خام و پیش از تهیه سایر غذاهایی که قرار است به شکل خام مصرف شوند.
- هنگام طبخ گوشت، از یک دماسنج گوشت استفاده کنید. گوشت قرمز را تا دمای داخلی ۱۶۰ درجه فارنهایت (۱/۷۱ سانتی گراد)، و گوشت مرغ و سایر پرندگان را تا دمای ۱۸ درجه فارنهایت (۲/۸۲سانتی گراد) بپزید. ماهی را آنقدر بپزید تا با چنگال خیلی راحت ورقه ورقه شود. تخم مرغ را هم آنقدر بپزید تا زرده آن سفت شده و دیگر روان و آبکی نباشد.
- هنگام ذخیره و نگهداری غذا همیشه تاریخ انقضای آن را نگاه کنید. گوشت قرمز و منجمد و تازه را در عرص ۳ تا ۵ روز پس از خرید مصرف کرده یا در فریز قرار دهید. گوشت ماهی، مرغ یا گوشت کوبیده را هم در عرض ۱ الی ۲ روز مصرف کرده یا در فریز بگذارید. باقی مانده غذاها را در عرض ۲ ساعت پس از صرف غذا در یخچال یا فریز قرار دهید.
ایمن سازی خانه در برابر سموم
با رعایت چند نکته می توانید بچه ها را از خطر تماس با مواد شایعی که در منزل ممکن است باعث مسمومیت آنها شوند محافظت کنید.
- تمامی داروها و مواد سمی موجود در منزل مثل شوینده های حمام و توالت را برای شناسایی سریع و آسان، در جعبه های مخصوص به خودشان قرار دهید.
- داروها و سموم را دور از دسترس و دید بچه ها نگهداری کنید.
- کیف دستی یا کیسه های پارچه ای حاوی دارو را دور از دسترس بچه ها قرار دهید. بر روی کابینت ها قفل نصب کنید تا بچه ها نتوانند آنها را باز کنند.
- به بچه ها نگویید که داروهای آنها طعم آب نبات می دهند.
- گیاهان سمی را از دسترس کودکان دور نگاه دارید.
- شماره تلفن مرکز کنترل سموم منطقه را روی تلفن یا نزدیک آن یادداشت کنید.
بسته بندی خانگی
بوتولیسم، نوعی مسمومیت غذایی مرگبار است. این بیماری در نتیجه خوردن غذاهای حاوی نوعی سم، موسوم به بوتولینوم ایجاد می گردد. سم بوتولینوم بیشتر در غذاهای بسته بندی شده در خانه، به خصوص لوبیا سبز و گوجه فرنگی یافت می شود.نشانه های این بیماری معمولاً ۱۲ تا ۳۶ ساعت پس از خوردن غذای آلوده پدیدار می شوند و عبارتند از: سردرد، تاری دید، ضعف عضلانی، و در نهایت فلج عضلانی، برخی از افراد از تهوع، استفراغ، یبوست، احتباس ادراری و کاهش بزاق هم شکایت دارند. این علائم و نشانه ها نیازمند توجه و مراقبت فوری هستند.
