نوجوانی، فرایند تفکّر به تدریج متحمّل تغییر فرم از دوران کودکی به دوران بزرگسالی می شود. تا حدود ۱۲ سالگی، یادگیری عمدتاً شامل فهم منطق چیزهای غیرانتزاعی است، یعنی اشیایی که عینی و قابل لمس هستند. مرحلۀ بعدی در نمو عقلی، تفکر انتزاعی است.در طول دورۀ نوجوانی، کودکان به شکل فزاینده ای در برخورد با ایده های ناملموسی مثل مفاهیم گذشته و آینده چیره دست و ماهر می شوند. توانایی های جدید به افکار یک نوجوان امکان بال و پر گرفتن، و سفر کردن در گذر زمان را می دهند، مثلاً راجع به آنچه ممکن بود بر سر او و دنیای دور و برش بیاید غرق در اندیشه و تفکر می شود.در طول مسیر، افزایش قدرت تفکر ممکن است بعضی مرزها را در نوردد، مثلاً نوجوانان ممکن است احساس کنند که در مرکز جهان هستند و توانایی انجام هر کاری را دارند.. آنها ممکن است گمان کنند بقیه نظر اغراق آمیزی- چه مثبت، چه منفی- راجع به آنها دارند. این احساس در معرض دید و کانون توجه بودن، می تواند باعث کم رویی، دست و پا چلفتی شدن یا سردرگمی آنها نیز بشود.نوجوانان از دوره هایی گذر می کنند که طی ان لحظه ای معتقدند، همه، مانند آنها فکر می کنند و لحظه ای دیگر بر این باورند که هیچ کس در دنیا افکار و احساسات آنها را درک نمی کند. در نهایت، نوجوانان کم کم به این نتیجه می رسند که افکار آنها نقاط مشترک و نقاط متضادی با افکار دیگران دارد. آنها همچنین متوجه می شوند که حقیقتاً کانون توجه دیگران نیستند.سرانجام، استدلال انتزاعی، پخته تر و جامع تر می شود. نوجوانان به این توانایی دست می یابند تا قضاوت کنند آیا ارتباط بین دو یا چند طرح و پیشنهاد، منطقی است یا نه. آنها می توانند مسائل بسیار پیچیده را حل کنند. نوجوانان قدرت تفکر علمی، درک فرضیات و راه های آزمایش آنها را پیدا می کنند. به علاوه، نوجوانان قادر به ژرف اندیشی هم می شوند. مثلاً، نوجوانان شما می توانند برای بگومگوهای یک مباحثه یا مناظره چهار چوبی تعیین کرده و در مورد نقاط ضعف و قوت ان قضاوت کند.بلوغ عقلی در یک نوجوان، نوع تفکر او راجع به جهان و نحوۀ رفتار او در پاسخ به دنیای بیرون را تغییر می دهد. نوجوانان با وضوح بیشتری می توانند تشخیص دهند که چگونه اعمال و رفتار گذشته، بر وقایع امروزی تأثیرگذارند. آنها همچنین می توانند دقیق تر پیش بینی کنند که اعمال فعلی آنها و دیگران چه مفاهیمی برای آیندگان دربر خواهد داشت.در عین حال، نوجوانان کم کم رابطه علت و معلولی میان رفتارهای مخرب مثل سوء مصرف مواد مخدر یا دارو، و بی توجهی به مسائل بهداشتی را درک می کنند. فواید بهداشتی تغذیه خوب و فعالیت ورزشی کافی نیز معنا و مفهوم پیدا می کنند. برای نخستین بار، ممکن است متوجه علاقه نوجوان خود به بحث راجع به موضوعات جدی متنوعی با دوستان، خانواده و معلمان شوید. این موضوعات ممکن است شامل: عشق، اخلاقیات، کار، سیاست، مذهب و فلسفه باشند. بسیاری از نوجوانان وقت زیادی را صرف اندیشیدن راجع به مسائل عمده ای مثل: "هدف از زندگی چیست؟" می کنند.هز چند یک نوجوان به احتمال قوی همچنان توسط والدین، معلمین و سایر افراد بالغ راهنمایی می شود، امّا تصمیمات او با استقلال بیشتری گرفته می شوند. تصمیمات او تحت تأثیر تفکرات و باورهای هم سن و سالانش نیز می باشند.
شخصیت و رفتار
بخش عمده ای از تکامل روانی- اجتماعی نوجوان مربوط به مسائل جنسی است. دستیابی به یک هویت مشخص و استقلال از پدر و مادر هم می تواند چاالشی برای نوجوان باشد.نوجوانان اصولاً از سه مرحله تکامل روانی- اجتماعی عبور می کنند:
مرحلۀ آغازین
- این مرحله در حدود ۱۳ سالگی یا زودتر از آن شروع می شود. در اوان نوجوانی کانون توجه نوباوه شما، از پدر و مادر به سمت هم سن و سالان معطوف می شود.
مرحلۀ میانه
- مرحله میانه ر حدود ۱۵ تا ۱۷ سالگی آغاز می شود. این مرحله کشمکش های واضحی را در سر مسئله استقلال در بر می گیرد.
مرحلۀ پایانی
- مرحله پایانی یا تأخیری از مرحلۀ میانه تا ۱۹ سالگی یا در برخی افراد تا دهه ۲۰ یا حتی دهه ۳۰ هم ادامه پیدا می کند. تا پایان این مرحله، استقلال به شکلی مجازی پدید آمده و نصایح پدر و مادر ممکن است اطاعت شوند یا نشوند، و نوجوان از نظر تصویر بدنی و نقش جنسیت خود به یک وضعیت تثبیت شده ای دست یافته است.
فرایند گذر از این مراحل ممکن است چالش برانگیز باشد. وجوه مختلف تکامل جسمانی، روانی و اجتماعی به طور هم زمان اتفاق نمی افتند. نوجوان ممکن است به تناوب مانند بچه ها و بزرگسالان رفتار کند.تغییرات تدریجی این سنین فرزند شما را قادر می سازد تا به نوعی خودشناسی برسد و ماهیت مسئولیت فردی خود را دریابد. نوجوانان کم کم متوجه این موضوع می شوند که اعمال و تصمیمات آنها پاداش یا مجازات هایی را به دنبال دارد. آنها به تدریج نقش فعال در تصمیم گیری ها، برای انجام دادن یا انجام ندادن کارهای مختلف به عهده می گیرند. بسیاری از اوقات نوجوانان ترجیح می دهند از نصایح و راهنمایی های فرد بزرگتری خارج از خانواده مثل معلم یا مشاور استفاده کنند.
